การทำกระทงเพื่อใช้ในเทศกาลของไทย เรียกได้ว่าเป็นหนึ่งในธรรมเนียมปฏิบัติที่ทำสืบต่อกันมายาวนานตั้งแต่อดีต โดยมีตำนานจากเรื่องเล่าตลอดจนหลักฐานทางประวัติศาสตรมากมายที่กล่าวขานถึงประเพณีนี้ จนกลายเป็นหนึ่งในวัฒนธรรมสำคัญของไทยเรา แต่ด้วยระยะเวลาที่ผ่านมาเนิ่นนาน ทำให้รูปแบบของการทำกระทง และภูมิปัญญาดังกล่าวที่ได้มีการพัฒนา เปลี่ยนแปลง ตลอดจนปรับรูปแบบให้มีความเข้ากับวิถีชีวิตของคนยุคใหม่มากขึ้น ซึ่งในบทความนี้เราจะมาแนะนำวิธีทำกระทงง่าย ๆ พร้อมสอนเทคนิคการพับกระทงใบตองยอดนิยมให้ได้ลองทำตามไปพร้อม ๆ กัน
ย้อนร้อยตำนานการเกิดประเพณีลอยกระทง
ก่อนที่จะตามไปดูวิธีการทำกระทงง่าย ๆ และการเลือกวัสดุในการมาทำกระทงรักษ์โลกหลากหลายประเภท เรามาทำความเข้าใจก่อนว่าประเพณีนี้มีจุดเริ่มต้นมาจากที่ไหน และมีความสำคัญอย่างไรถึงได้กลายมาเป็นวัฒนธรรมสำคัญอย่างหนึ่งของคนไทยเรา ซึ่งต้องบอกเลยว่ามีตำนานเล่าขานอยู่มากมายเกี่ยวกับการลอยกระทง เช่น มีการเล่าว่าเกิดมาจากการบูชาพญานาคและรอยพระพุทธบาท
โดยเป็นเรื่องเล่าที่เล่ากันต่อมาจากพุทธชาดก เป็นเรื่องราวที่มีสตรีนางหนึ่งถวายข้าวมธุปายาสให้กับพระพุทธเจ้า ต่อมามีการปล่อยถาดข้าวนั้นลงสู่แม่น้ำ แต่ปรากฏว่ามันลอยทวนกระน้ำขึ้นไปอย่างน่าอัศจรรย์ ด้วยการสัตยาธิษฐานของพระองค์เกี่ยวกับเส้นทางของการบรรลุ จนภายหลังก็ได้มีการนำเอากระทงพร้อมดอกไม้มากมายมาลอยที่แม่น้ำสายนี้ทุกปีสืบต่อมา
หรือจะเป็นตำนานที่คนไทยคุ้นเคยกันดีเกี่ยวกับการลอยกระทง โดยมีข้อมูลจากหนังสือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์บนศิลาจารึก ซึ่งกล่าวเอาไว้ว่าวันลอยกระทงเป็นประเพณีที่เริ่มต้นจาก ‘นางนพมาศ’ ซึ่งในเวลานั้นนางดำรงพระยศเป็นสนมเอกในรัชกาลพระร่วงของกรุงสุโขทัย โดยเมื่อถึงช่วงเทศกาลออกพรรษา นางนพมาศก็ได้มีความคิดที่จะสร้างกระทงขึ้นมาเพื่อเป็นการอธิษฐานให้กับบ้านเมือง ซึ่งต่อมามีการเรียกว่าเรียกว่าพระราชพิธีจองเปรียง
จนมีการปฏิบัติกันเช่นนี้สืบมาจนถึงปัจจุบัน และด้วยหลักฐานชิ้นนี้ก็อาจจะเชื่อมโยงต่อไปได้ว่าไทยเราได้มีการนำเอาประเพณีดังกล่าวมาจากยุคสมัยนั้น โดยอ้างอิงจากการประกวดนางนพมาศที่นิยมจัดขึ้นอย่างแพร่หลายในยุคสมัยนี้ (ซึ่งเป็นชื่อเดียวกับพระนามของนางนพมาศ) ก็เพราะได้รับอิทธิพลมาจากบันทึกดังกล่าวด้วยนั่นเอง
วิธีพับกระทงง่าย ๆ หลากหลายรูปแบบ
กระทงทรงกลีบผกา
การทำกระทงง่าย ๆ ด้วยวิธีพับใบตองหรือวัสดุธรรมชาติอื่นให้เป็นทรงกลีบผกาถือว่าได้รับความนิยมค่อนข้างมาก เนื่องจากรูปทรงและวิธีการพับแบบนี้ถือได้ว่าเป็นการพับซึ่งง่ายที่สุด จึงสามารถทำได้ด้วยตัวเองไม่ยุ่งยาก ทั้งยังสามารถเพิ่มความมีชั้นเชิงของกระทงได้ ด้วยการนำกลีบผกามาซ้อนเป็นชั้นขึ้นไปตามที่ต้องการได้ไม่จำกัดอีกด้วย
โดยวิธีการพับในเบื้องต้นจะต้องตัดใบตองให้มีลักษณะเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้า ที่ด้านกว้างน้อยกว่าด้านยาว จากนั้นพับให้มีลักษณะเป็นสามเหลี่ยม (จากด้านขวาไปด้านซ้ายจนปลายชนกันพอดี) โดยแบ่งใบตองเป็นสามส่วนก่อนพับก็ถือว่าเป็นอันเสร็จเรียบร้อย
กระทงทรงหัวขวาน
มาต่อกันที่วิธีทำกระทงง่าย ๆ ด้วยการพับใบตองแบบทรงหัวขวาน การพับใบตองลักษณะนี้จะค่อนข้างมีความซับซ้อน และอาจจะต้องใช้เวลาในการพับนานกว่าแบบกลีบผกาพอสมควร เนื่องจากการจะพันรอบกระทงได้พอดีนั้นก็อาจจะต้องใช้ปริมาณการพับใบตองที่ค่อนข้างมาก ยิ่งตัวกระทงกว้างมากเท่าไหร่ก็จะต้องพับมากขึ้นเท่านั้นเลยนั่นเอง แต่ข้อดีของการทำกระทงแบบนี้คือตัวกลีบจะมีความแน่น สวยงาม และมั่นคงมากกว่า
ซึ่งขั้นตอนแรกจะต้องตัดใบตองให้มีลักษณะเป็นสีเหลี่ยมผืนผ้าที่ด้านกว้างน้อยกว่าด้านยาว จากนั้นแบ่งครึ่งใบตองให้มีขนาดเท่ากัน ก่อนจะพับบริเวณปลายใบตองด้านซ้าย-ขวาลงมา แล้วทำการพับทบทั้งสองฝั่งเข้าหากันก่อนจึงพับใบตองลงมาให้เป็นมุมฉาก เมื่อได้ฉากที่มีความเท่ากันดีแล้วก็ให้พับทบทั้งสองด้านลงมาอีกครั้งตรงบริเวณเส้นฉากนั้น จากนั้นก็นำไปซ้อนกันเรื่อย ๆ จนวนรอบกระทงที่จัดเตรียมเอาไว้
กระทงทรงกลีบการเวก
วิธีทํากระทงใบตองแบบง่าย ๆ ด้วยการพับใบตองให้เป็นทรงกลีบการเวก เป็นแบบกระทงใบตองที่เหมาะสำหรับการทำกระทงที่ต้องใช้เวลา ดังนั้นอาจจะไม่เหมาะกับการทำขายเป็นจำนวนมาก แต่ทั้งนี้ก็ขึ้นอยู่กับความสะดวกของแต่ละบุคคลเองด้วย เนื่องจากตัวกลีบจะค่อนข้างเล็ก ดังนั้นเพื่อให้สามารถใช้งานได้จนรอบกระทงจึงจำเป็นจะต้องพับเป็นจำนวนมาก สามารถซ้อนเป็นชั้นได้หลากหลายขึ้นอยู่กับความขยันของแต่ละบุคคลเลย
โดยขั้นตอนแรกให้แบ่งใบตองให้เล็กกว่าแบบด้านบน จากนั้นให้พับใบตองเข้าหากัน (ไม่ต้องทับกันสนิท มีลักษณะคล้ายโบว์) จากนั้นพับสันทบไปมา โดยการพลิกหน้าและหลังสลับไปเรื่อย ๆ เมื่อสิ้นสุดปลายใบตองแล้วก็ให้ตัดส่วนเกินออก จึงนำกลีบที่ได้มาสอดต่อกันเป็นแนวยาว แล้วเย็บให้มีความยาวตามที่ต้องการ
กระทงทรงกลีบหัวนกลายเปีย
กระทงใบตองสวยๆ พร้อมวิธีทําในแบบสุดท้ายที่จะมาสอนในบทความนี้ก็คือ การพับใบตองแบบ ‘ทรงกลีบหัวนกลายเปีย’ เป็นอีกหนึ่งการพับใบตองที่ทำได้ง่ายแต่ต้องใช้เวลาพอสมควร แต่รับรองได้ว่าทำออกมาแล้วกระทงของทุกคนจะมีควยามสวย และงดงามแบบต้องประทับใจแน่นอน โดยขั้นตอนแรกให้ทำการฉีกแบ่งใบตองเป็นเส้น ให้มีความกว้างประมาณ 1 นิ้ว หรือประมาณ 1 นิ้วครึ่ง
จากนั้นทำการแบ่งครึ่งใตองให้เท่ากันแล้วทำสัญลักษณ์เอาไว้ ก่อนจะพับใบตองจากปลายด้านขวาให้สุดที่บริเวณกึ่งกลางที่ได้ประมาณเอาไว้ จากนั้นพับทบปลายด้านซ้ายของใบตองในลักษณะเดียวกัน เมื่อปลายทั้งสองข้างเท่ากันแล้วให้ทำการคว่ำกลีบของใบตอง โดยกะให้สันอยู่ด้านบน และพับใบตองลงมาให้เป็นมุมฉาก จากนั้นปลายทั้งสองด้านให้พับลงมาทบตรงเส้นตั้งฉากพอดี ก่อนจะพับตลบสันกลับมาทางขวา ให้เป็นแนวโค้งทะแยง ก็เป็นอันเสร็จเรียบร้อย เมื่อจะนำไปใช้ก็ให้นำกลีบที่พับเสร็จแล้วมาสอดต่อเรียงกันไปเรื่อย ๆ นั่นเอง
วัสดุที่นิยมนำมาใช้ทำกระทงง่าย ๆ
อย่างที่ได้กล่าวไปแล้วว่าการใช้กระทงในประเพณีดังกล่าวนั้นมีมานานหลายสิบ หลายร้อยปี แต่ด้วยวิถีชีวิตของคนเราที่เปลี่ยนแปลงไปเป็นอย่างมาก จึงทำให้ในสมัยนี้เราจะสามารถพบเห็นรูปแบบของกระทงจากวัสดุมากมาย นอกจากต้นกล้วย ใบตอง และดอกไม้ทั่วไป ซึ่งจะมีวัสดุไหนบ้างที่สามารถนำมาดัดแปลงเพื่อทำกระทงง่าย ๆ เอาไว้ใช้เอง หรือทำขายสร้างรายได้ก็ปังแน่นอน
-
กระทงขนมปัง
กระทงขนมปังถือเป็นหนึ่งในวัสดุของการทำกระทงง่าย ๆ ที่นิยมนำใช้กันเอง หรือประดับตกแต่งให้สวยงามเพื่อนำไปขายกันเป็นจำนวนมาก เนื่องจากหาซื้อได้ง่าย ราคาไม่แพง ที่สำคัญคือยังใช้เป็นอาหารให้กับเหล่าปลาเล็กปลาน้อยในแหล่งน้ำได้ด้วย แต่ถึงอย่างนั้นในบางพื้นที่ซึ่งมีการลอยกระทงเป็นจำนวนมากเกินพอดี ก็สามารถทำให้เกินกลิ่นเหม็นได้เช่นกัน
ดังนั้นใครที่อยากจะลองทำกระทงแบบนี้ก็จำเป็นจะต้องเลือกสถานที่ที่จะลอยให้ดีด้วย โดยรูปแบบของการทำกระทงขนมปังก็ไม่ได้กำหนดตายตัว ขึ้นอยู่กับว่าทุกคนหาซื้อขนมปังแบบไหนมาได้ โดยอาจจะใช้ขนมปังแผ่นแบบที่คุ้นหน้าคุ้นตากันดีมาซ้อนเป็นชั้นง่าย ๆ ก็สามารถทำกระทงที่สวยงามแปลกใหม่ออกมาได้แล้ว หรือจะทำการอบขนมปังขึ้นมาใหม่ให้มีลักษณะคล้ายกระทงเลยก็ยังได้อีกด้วย
-
กระทงผักผลไม้
หากจะต้องกล่าวถึงกระทงแบบแปลกใหม่ ที่มีการนำมาดัดแปลงเพื่อทำกระทงง่าย ๆ ซึ่งใช้งานได้จริง และยังประหยัดต้นทุนได้ค่อยข้างดี ก็คงจะต้องไม่ลืมกล่าวถึงกระทงผักและผลไม้นานาชนิด ซึ่งมีการเอามาใช้แทนวัสดุอย่างใบตองหรือต้นกล้วย ที่อาจจะหายากไปบ้างสำหรับคนในบางพื้นที่ ดังนั้นผักและผลไม้ที่มีติดตู้เย็นอยู่แล้ว จึงเป็นทางเลือกที่ดีที่ไม่ควรมองข้าม
ซึ่งผักที่นิยมนำมาทำก็มีหลายประเภท เช่นพวกผักที่มีลักษณะแข็งเล็กน้อย ตลอดจนเป็นผักผลไม้ที่แกะสลักได้ง่าย เช่น เปลือกแตงโม แตงไทย แตงกวา กะหล่ำปลี และผักผลไม้ที่มีสีสันสดใส เพื่อนำมาประดับตัวกระทงให้มีความสวยงามมากขึ้น เช่น มะเขือเทศ ฟักทอง เป็นต้น
-
กระทงน้ำแข็ง
กระทงน้ำแข็งอาจจะฟังแล้วดูไม่น่าจะนำมาทำเป็นกระทงเพื่อลอยในโอกาสต่าง ๆ ได้ดีเท่าไหร่นัก แต่จุดเริ่มต้นไอเดียที่มีการนำเอาน้ำแข็งมาดัดแปลงและทำกระทงง่าย ๆ ก็เพื่อลดปริมาณขยะทางน้ำ ที่มักจะสะสมจนเกิดเป็นมลพิษ ทั้งยังเน่าเสียทำให้ส่งผลร้ายแรงต่อสัตว์น้ำและระบบนิเวศเป็นอย่างมาก ดังนั้นการเอาน้ำแข็งที่อาจจะเพิ่มลูกเล่นให้สวยงาม ด้วยวิธีการแช่แข็งในพิมพ์รูปแบบต่าง ๆ แทน ก็ถือว่าจะเป็นหนึ่งในจุดเริ่มต้นของการรักษ์โลกได้ด้วยนั่นเอง
ทำกระทงง่าย ๆ แบบรักษ์โลกดีอย่างไร ?
ถึงแม้ว่าการลอยกระทงจะเป็นประเพณีและธรรมเนียมที่ทำสืบต่อกันมายาวนาน จนกลายเป็นหนึ่งในมรดกทางวัฒนธรรมและภูมิปัญญาอันสำคัญของชาติไทย แต่เนื่องจากในยุคสมัยนี้ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของวิถีชีวิต จำนวนประชากร ตลอดจนปัญหาสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ เปลี่ยนแปลงไปจากอดีตเป็นอย่างมาก ดังนั้นในปัจจุบันจึงมีการรณรงค์เรื่องของการลอยกระทงกันมากขึ้น
เนื่องจากมีการเก็บข้อมูลตลอดจนผู้ที่เจอปัญหาโดยตรงได้ออกมาขอความร่วมมือ ว่ากระทงเหล่านั้นสุดท้ายเมื่อไม่สามารถจัดการหรือระบายออกจากแหล่งน้ำได้ทันก็จะกลายมาเป็นขยะ และสร้างปัยหาทางสิ่งแวดล้อมมากขึ้น ยังไม่นับรวมกับวัสดุในการทำกระทงบางประเภท เช่น พลาสติก ตะปู โฟม ที่ไม่สามารถย่อยสลายเองได้ตามธรรมชาติอีกด้วย
ดังนั้นในสมัยนี้จึงมีการตระหนักรู้ในเรื่องดังกล่าวมากขึ้น และมีคนจำนวนมากที่หันมาใช้วัสดุธรรมชาติ แทนการทำกระทงง่าย ๆ แบบเก่า หรือแม้กระทั่งการใช้งาน ‘กระทงออนไลน์’ ที่เหล่าเว็บไซต์และผู้พัฒนาได้คิดค้นออกมา เป็นทางเลือกให้กับคนที่สะดวกเดินทางไปลอยกระทง หรือเป็นทางเลือกสำหรับใครที่อาจจะไม่ต้องการใช้กระทงจริง ๆ เพื่อลดปัญหาขยะตลอดจนมลพิษทางน้ำที่เป็นปัญหาเรื้อรังมายาวนาน ในขณะที่ยังคงรักษาขนบธรรมเนียมและประเพณีดั้งเดิมเอาไว้สืบต่อไปได้ด้วยนั่นเอง
ขอบคุณที่มาของภาพ
📚 อ้างอิง (Reference Sites)
📙 บทความที่เกี่ยวข้อง (Internal Resources)
📘 อ้างอิงเนื้อหา (External links)
📕 อ้างอิงรูปภาพ
- https://travel.kapook.com/view248382.html
- https://en.wikipedia.org/wiki/Loy_Krathong
- https://pixabay.com/th/photos/แมนา-เทยน-ไฟ-ดอกไม-ลอย-7920996/
✒️ เกี่ยวกับนักเขียน
26 กรกฎาคม 2024
35 
